Doğanın sıralanan genleri için kime ödeme yapılmalı?

Cali, Kolombiya:

Bugün dondurmamıza tat veren vanilyanın büyük bir kısmı sentetiktir ve yüzlerce yıl önce yalnızca yerli bir Meksika kabilesinin bildiği bitkinin genetik imzasından türetilmiştir. Bitkinin halka açık veritabanlarında bulunan sıralı genomik bilgisi, günümüzde birçok ülkede, özellikle küçük çiftçiler tarafından yetiştirilen vanilya ile rekabet eden yapay aromanın temeli olarak kullanıldı.

Kârlı bilimsel ilerlemenin faydalarından çok azı, bize ilk etapta vanilyayı veren toplumlara ulaştı.

Dünya Kaynakları Enstitüsü’nden Charles Barber, AFP’ye şöyle konuştu: “Vahşi genetik kaynaklar ve ilaçlar… milyarlarca dolarlık işler. Açıkça karlılar… ve bu tartışılmaz.”

Kendisi, “Araştırma ve yabani genetik kaynakların kullanımı yoluyla sisteme gerçekten çok değerli bilgiler aktarıldı. Şu anda bu bilgilerin geldiği kişileri dijital olarak sıralanmış veriler şeklinde telafi edecek bir mekanizma yok” diye ekledi.

Bilgilerin çoğu fakir ülkelerden geliyor.

Dijital olarak depolanan genetik dizi verilerinden elde edilen kazanımların adil paylaşımı, Kolombiya’nın Cali kentinde düzenlenen ikinci haftasında düzenlenen COP16 biyoçeşitlilik zirvesinde müzakereciler için baş ağrısı oldu.

2022 yılında Montreal’de düzenlenen son konferansta, Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’ne (CBD) Taraf 196 Devlet, dijital dizi bilgilerinin (DSI) kullanımına yönelik bir fayda paylaşım mekanizması kurulması konusunda mutabakata vardı.

İki yıl sonra hâlâ kimin, ne kadar ödediğini, hangi fona, paranın kime gittiği gibi temel soruları yanıtlamak zorundalar.

“Ucuz ve çok hızlı”

Sorun karmaşık.

Genetik verilerin çoğunlukla ücretsiz erişim platformlarında paylaşılmasının, örneğin ilaç ve aşıların geliştirilmesi yoluyla insanlığın ilerlemesi açısından hayati öneme sahip olduğu konusunda çok az tartışma var.

Peki sıralı bilginin değeri nasıl belirlenebilir? Bitkinin özel faydasını ilk keşfeden kişiye tazminat ödenmeli mi?

Pierre du Plessis, “Sıralama teknolojisi o kadar gelişmiş ki, cep telefonundan biraz daha büyük, elde taşınan bir cihazı kullanabiliyorsunuz ve kelimenin tam anlamıyla bir genomu bir veya iki saat içinde sıralayabiliyor ve sıralarken onu yükleyebiliyorsunuz” dedi. AFP’ye konuşan DSİ uzmanı ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nde Afrika ülkeleri adına eski müzakereci olarak görev yaptı.

Bu gen dizileri daha sonra yapay zekanın ürün geliştirme için potansiyel adaylar bulabileceği veritabanlarına yüklenir.

DSİ’nin yıllık yüz milyarlarca dolar değerinde olduğu tahmin ediliyor. Ve dışarıda bir sürü var.

Gelişmekte olan ülkelerle ilgilenen bir sivil toplum kuruluşu olan Üçüncü Dünya Ağı’ndan araştırmacı Nithin Ramakrishnan, Cali’de AFP’ye verdiği demeçte, “Sekans halka açık bir veri tabanına yerleştirildiğinde, genel olarak konuşursak, fayda paylaşımı yükümlülükleri geçerli olmaz” dedi.

“Tıpkı sandal ağacı dizilimi bilgisinin veritabanında mevcut olması gibi, Hindistan’ın sandal ağacını bir kozmetik şirketiyle paylaşmak isteyip istememesinin bir önemi yok.

zorunlu

Cali’deki çekişme noktalarından biri, gelişmekte olan ülkelerin, ilaç, kozmetik veya diğer ürünlerden elde edilen karlara uygulanan yüzde birlik bir vergi yoluyla DSİ kullanımı için ödeme yapılmasının zorunlu hale getirilmesi yönündeki talepleridir.

Ayrıca virüslerden ve diğer patojenlerden elde edilen genetik bilgilerden üretilen aşılara erişim gibi parasal olmayan faydaların da garanti edilmesini istiyorlar.

Ramakrishnan, “Hangi parasal olmayan faydaların paylaşılacağına dair gerçek, sektöre özel bir anlayış istiyoruz ve sistemin zorunlu olmasını istiyoruz – kullanıcıların faydaları paylaşma konusunda bir tür kararlılığa sahip olmaları gerekiyor” dedi.

Bir diğer anlaşmazlık noktası ise yerli halkın ve yerel toplulukların DSİ fonlarına erişimidir.

Ramakrishnan, gelişmekte olan ülkelerin genetik veritabanlarındaki bilgilerin izlenebilir olmasını ve geldiği ülkelerin “hükümetlerine karşı hesap verebilir” olmasını istediklerini söyledi.

Ancak zengin ülkeler ve pek çok araştırmacı, çok külfetli olacağından ve tüm insanlığa yarar sağlayacak bilimsel çabaları engelleyebileceğinden korktukları böyle bir modele karşı çıkıyor.

Bu farklı görüşler göz önüne alındığında, gözlemciler Cali COP’un Cuma günkü kapanış saatine kadar çözülmemiş konular hakkında kesin kararlar alacağından şüpheli.

WWF, DSİ konusunda “birkaç tur müzakerenin daha gerekli göründüğünü” söyledi.

Barber, “Burada her şeyin çözülmeyeceğini düşünüyorum” diye ekledi.

(Bu hikaye NDTV personeli tarafından düzenlenmemiştir ve ortak yayından otomatik olarak oluşturulmuştur.)